Kodeks spółek handlowych przewiduje specjalny mechanizm pozwalający na wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. Jego celem jest z jednej strony ochrona interesów spółki przed zachowaniami wspólnika, które uniemożliwiają jej prawidłowe funkcjonowanie, z drugiej zaś – zabezpieczenie wyłączonego wspólnika przed bezpodstawnym usunięciem go ze spółki. W poniższym artykule przedstawiamy najważniejsze informacje na temat wyłączenia wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Na czym polega wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o.?
Wyłączenie wspólnika to procedura zmierzająca do wykluczenia ze spółki z o.o. udziałowca działającego w sposób sprzeczny z interesem spółki. Jej zainicjowanie wymaga złożenia pozwu do sądu i to sąd ocenia, czy wyłączenie wspólnika jest w danym przypadku uzasadnione. Skuteczne przeprowadzenie całej procedury powoduje, że wspólnik traci członkostwo w spółce. Jego udziały przejmują inni wspólnicy lub osoby trzecie, płacąc usuniętemu ze spółki wspólnikowi cenę ustaloną przez sąd.
Co może być przyczyną wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o.?
Zgodnie z Kodeksem spółek handlowych sąd może orzec o wyłączeniu wspólnika ze spółki z o.o., jeśli występują „ważne przyczyny”. Muszą one dotyczyć danego wspólnika, a nie spółki jako takiej lub wszystkich wspólników. Przepisy prawa nie precyzują, jakie okoliczności mogą być uznane za „ważne przyczyny”. W każdym przypadku trzeba zatem indywidualnie oceniać, czy określone zachowanie wspólnika stanowi już ważną przyczynę uzasadniającą wyłączenie go ze spółki.
Przyczyny wyłączenia wspólnika – przykłady
W literaturze prawniczej i orzeczeniach sądów wskazuje się, że ważne przyczyny wyłączenia wspólnika mogą być zarówno zawinione, jak i niezawinione. Nie ma też znaczenia, czy polegają one na działaniu, czy na zaniechaniu.
Jako powody uzasadniające wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. podaje się np.:
1) wykorzystywanie przez wspólnika poufnych informacji dotyczących spółki do prowadzenia działalności konkurencyjnej,
2) ciągłe zwoływanie zgromadzeń wspólników i przez to narażenie spółki na wydatki z tym związane,
3) nadużywanie przez wspólnika prawa indywidualnej kontroli,
4) uporczywe nieuczestniczenie w zgromadzeniach wspólników w sytuacji, gdy nieobecność wspólnika skutkuje brakiem możliwości podjęcia jakichkolwiek uchwał i paraliżuje działalność spółki,
5) niewykonywanie przez wspólnika zobowiązań wynikających z umowy spółki (np. obowiązku powtarzających się świadczeń niepieniężnych),
6) uchylanie się od wniesienia dopłat do spółki,
7) utratę zdolności do wykonywania pracy na rzecz spółki w sytuacji, gdy osobista praca danego wspólnika jest kluczowa dla jej prawidłowego funkcjonowania,
8) długotrwałą chorobę lub wyjazd za granicę uniemożliwiający wykonywanie obowiązków wobec spółki.
Brak możliwości bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem jako przyczyna wyłączenia ze spółki
Przyczyną uzasadniającą wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. może być też konflikt pomiędzy wspólnikami, który dezorganizuje działalność spółki. Przykładowo w wyroku z dnia 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, Sąd Najwyższy wskazał, że:
Niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, może stanowić ważną przyczynę wyłączenia go ze spółki.
Kiedy konflikt w spółce uzasadnia wykluczenie wspólnika?
Choć spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma charakter kapitałowy, to dla jej prawidłowego funkcjonowania istotne znaczenie ma także aspekt osobowy. Doświadczenie pokazuje, że permanentny konflikt między udziałowcami, uniemożliwiający ich współpracę, może stanowić zagrożenie dla interesów spółki. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 16 grudnia 2015 r., sygn. VI ACa 48/15:
(…) dobru spółki służy jedynie zgodna współpraca wspólników. W sytuacji zaś utrwalonego konfliktu między nimi, istotnie wpływającego na funkcjonowanie i działalność spółki, ważne przyczyny zaistniałe po stronie wspólnika mniejszościowego mogą uzasadniać jego wyłączenie. Art. 266 k.s.h. służy bowiem zabezpieczeniu nie tylko interesów spółki, lecz również usprawiedliwionych interesów wspólników, których udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. Niezaprzeczalnie też do usprawiedliwionych w świetle art. 151 § 1 k.s.h. należą takie interesy wspólników, które są zgodne z celem spółki, a jednocześnie pozwalają na realizację ich praw, o których mowa w art. 20 k.s.h. Ze swej istoty spółka zakłada też współdziałanie wspólników (art. 3 k.s.h.). Zatem, gdy współpraca ta jest trwale zaburzona, konflikt między wspólnikami szkodzi interesom spółki.
Drobne sprzeczki nie wystarczą do wyłączenia wspólnika ze spółki
Nie każde jednak nieporozumienie lub różnica zdań między wspólnikami będzie uzasadniać wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. Na przykład Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 17 grudnia 2015 r., sygn. V ACa 455/15, zwrócił uwagę, że:
Ważną przyczyną, o której mowa w art. 266 § 1 k.s.h., jest taka okoliczność, która pozwala na konkluzję, że działalność spółki w dotychczasowym składzie personalnym będzie wysoce utrudniona czy wręcz niemożliwa. Nie uzasadniają więc żądania wyłączenia przyczyny błahe, nieistotne, wynikające z drobnych sprzeczek czy niechęci między udziałowcami, a nawet poważniejsze różnice zdań co do funkcjonowania spółki niedezorganizujące jednak jej działalności. Generalną zatem przyczyną uzasadniającą wyłączenie wspólników jest obiektywnie istniejąca niemożność dalszej z nim współpracy. Podkreśla się przy tym, że sąd powinien jednak badać, czy powództwo o wyłączenie wspólnika oraz przytoczone na jego poparcie „ważne przyczyny” nie są aby pretekstem do pozbycia się niewygodnej osoby ze spółki.
Przyczyny wyłączenia wspólnika określone w umowie spółki
Przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. może określać umowa spółki. Wystąpienie przyczyny wskazanej w umowie spółki nie oznacza jednak automatycznie, że sąd wyda wyrok o wyłączeniu wspólnika. Katalog przyczyn wyłączenia wspólnika zawarty w umowie spółki ma dla sądu znaczenie jedynie pomocnicze. W każdym przypadku sąd rozpoznający sprawę będzie bowiem samodzielnie oceniać, czy dana przyczyna rzeczywiście uzasadnia usunięcie wspólnika ze spółki. Treść umowy spółki nie pozbawia też sądu możliwości wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o. ze względu na przyczynę inną niż wskazana w umowie spółki.
Kto może żądać wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o.?
Powództwo o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. muszą wnieść wszyscy pozostali wspólnicy – poza wspólnikiem, którego dotyczy żądanie. Jednocześnie Kodeks spółek handlowych wprowadza wymóg, aby udziały wspólników występujących z pozwem stanowiły więcej niż połowę kapitału zakładowego spółki.
Przykład 1 – wspólnicy posiadający ponad połowę kapitału zakładowego
W spółce z o.o. jest czterech wspólników. Kapitał zakładowy spółki wynosi 100 tys. zł i dzieli się na tysiąc udziałów. Wspólnik A ma 450 udziałów, czyli 45% udziałów w kapitale zakładowym spółki. Do wspólnika B należy 300 udziałów, czyli 30% udziałów w kapitale zakładowym spółki. Wspólnik C posiada 150 udziałów, czyli 15% udziałów w kapitale zakładowym spółki. Pozostałe 100 udziałów, czyli 10% udziałów w kapitale zakładowym spółki, posiada wspólnik D. Po stronie wspólnika A zaszły ważne przyczyny, które w ocenie pozostałych wspólników uzasadniają wyłączenie go ze spółki. Wspólnicy B, C i D mogą żądać wyłączenia wspólnika A, ponieważ ich udziały stanowią łącznie 55% kapitału zakładowego spółki.
Przykład 2 – wspólnicy posiadający po połowie kapitału zakładowego
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma dwóch wspólników – A i B. Kapitał zakładowy spółki wynosi 5.000 zł i dzieli się na 100 udziałów. Każdy ze wspólników ma 50 udziałów, czyli 50% kapitału zakładowego spółki. W takiej sytuacji żaden ze wspólników nie będzie mógł skutecznie żądać wyłączenia drugiego wspólnika, choćby zachodziły ku temu ważne przyczyny. Nie jest jednak wykluczone skorzystanie z innych środków prawnych – np. powództwa o rozwiązanie spółki.
Możliwe modyfikacje w umowie spółki
Umowa spółki może przewidywać odstępstwo od wymogu złożenia pozwu o wyłączenie wspólnika przez wszystkich pozostałych udziałowców. Na mocy umowy spółki uprawnienie do wystąpienia z powództwem można przyznać mniejszej liczbie wspólników, przy czym ich udziały muszą stanowić ponad połowę kapitału zakładowego.
Pozew o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o.
Składając pozew o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o., trzeba pamiętać o następujących kwestiach formalnych:
1) Powództwo należy wytoczyć przed sąd właściwy miejscowo ze względu na siedzibę spółki.
2) Sprawa o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. jest sprawą o prawa majątkowe. W związku z tym jeśli wartość udziałów pozwanego wspólnika nie będzie przekraczać 100 tys. zł, właściwy rzeczowo będzie sąd rejonowy. Jeżeli zaś wartość przedmiotu sporu będzie przewyższać 100 tys. zł, pozew trzeba złożyć do sądu okręgowego.
3) W sytuacji gdy umowa spółki przyznaje prawo do żądania wyłączenia wspólnika mniejszej liczbie wspólników, jako pozwanych należy wskazać wszystkich pozostałych wspólników.
4) Sprawa o wyłączenie wspólnika – jako sprawa ze stosunku spółki – jest sprawą gospodarczą zgodnie z art. 4582 § 1 pkt 3 Kodeksu postępowania cywilnego.
5) Opłata sądowa od pozwu o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. wynosi 5 tys. zł. Jest to opłata stała, czyli nie zależy od wartości przedmiotu sporu.
Zabezpieczenie powództwa w sprawie o wyłączenie wspólnika
W sprawie o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. sąd może dokonać zabezpieczenia powództwa na czas trwania procesu. Udzielenie przez sąd zabezpieczenia polega na zawieszeniu wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych w spółce. Może to obejmować wszystkie lub tylko niektóre prawa udziałowe wspólnika. Złożenie wniosku o zabezpieczenie powództwa jest możliwe, jeśli uzasadniają to „ważne powody. Przykładowo w postanowieniu z dnia 23 kwietnia 2012 r., I ACz 567/12, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu przyjął, że okolicznością uzasadniającą udzielenie zabezpieczenia jest:
(…) istnienie konfliktu, który wskutek braku możliwości odbywania zgromadzeń wspólników może doprowadzić do degradacji gospodarczej oraz utraty pozycji spółki na rynku wobec konkurentów.
W postanowieniu z dnia 29 maja 2012 r., I ACz 932/12, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wskazał natomiast, że:
(…) zabezpieczenie z art. 268 k.s.h. należy stosować z wyjątkową ostrożnością, tylko w razie wysokiego prawdopodobieństwa roszczenia oraz realnego zagrożenia dla spółki.
„Ważne powody” uzasadniające żądanie zabezpieczenia powództwa nie muszą być takie same, jak „ważne przyczyny” będące podstawą powództwa o wyłączenie wspólnika. Na przykład podstawą powództwa może być zaprzestanie przez wspólnika wykonywania powtarzających się świadczeń niepieniężnych, a podstawą żądania zabezpieczenia – obawa, że wspólnik w czasie procesu będzie celowo nadużywał prawa kontroli, by dezorganizować funkcjonowanie spółki.
Wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. – krok po kroku
Aby wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. było skuteczne, muszą być spełnione następujące warunki:
1) sąd musi wydać prawomocny wyrok o wyłączeniu wspólnika,
2) ustalona w wyroku cena przejęcia udziałów wyłączonego wspólnika musi być zapłacona wraz z odsetkami w terminie wyznaczonym przez sąd,
3) udziały wyłączonego wspólnika powinni przejąć inni wspólnicy lub osoby trzecie.
Prawomocny wyrok sądu o wyłączeniu wspólnika
Jeżeli sąd uzna, że powództwo o wyłączenie wspólnika zasługuje na uwzględnienie, wyda wyrok, w którym określi:
1) cenę za udziały wyłączonego wspólnika,
2) termin zapłaty ceny wraz z odsetkami, liczonymi od dnia doręczenia pozwu.
Cenę przejęcia udziałów wyłączonego wspólnika sąd określa na podstawie ich rzeczywistej wartości w chwili doręczenia pozwu. W wyroku z 12 grudnia 2013 r., sygn. II CSK 121/13, Sąd Najwyższy wskazał, że:
Kodeks spółek handlowych w art. 266 § 3 nie reguluje wprost metody wyceny samej spółki jak i wyceny występujących w niej praw udziałowych. Jednak ustawodawca zawarł w nim pewną wskazówkę. Posłużył się bowiem pojęciem “rzeczywistej wartości rynkowej udziału”. Rozumieć je należy, jako wartość “realna”, a więc wartość rynkowa, tj. wartość, jaką wspólnik uzyskałby na rynku, gdyby sprzedawał przysługujące mu udziały w spółce osobie trzeciej w danym momencie, przy czym ustawa określa ten moment wyceny na dzień doręczenia pozwu wspólnikowi, który ma być wyłączony ze spółki.
W orzecznictwie przyjmuje się, że rzeczywista wartość udziałów powinna uwzględniać wartość zbywczą (rynkową) majątku spółki z uwzględnieniem wartości użytkowej składników majątkowych spółki (tak np. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 21 kwietnia 2010 r., sygn. I ACa 282/10). Rzeczywista wartość udziałów nie jest tożsama z wartością bilansową, choć dane zawarte w bilansie mogą posłużyć do ustalenia rzeczywistej wartości udziałów. Zazwyczaj ustalenie wartości udziałów następuje przy udziale wyznaczonego przez sąd biegłego.
Zapłata ceny przejęcia wraz z odsetkami
Ustaloną przez sąd cenę oraz odsetki naliczone od dnia doręczenia pozwu trzeba zapłacić wyłączonemu wspólnikowi w terminie określonym w wyroku. Jeśli wspólnik odmawia przyjęcia zapłaty, odpowiednie kwoty można złożyć do depozytu sądowego.
W razie braku zapłaty lub niezłożenia zasądzonych kwot do depozytu sądowego wyrok o wyłączeniu wspólnika stanie się bezskuteczny. Dla wspólnika, który miał być wyłączony ze spółki, oznacza to możliwość dochodzenia odszkodowania od wspólników, którzy go pozwali. W szczególności poszkodowany wspólnik może domagać się zwrotu kosztów procesu, w tym wydatków na pełnomocnika (adwokata, radcę prawnego).
Przejęcie udziałów wyłączonego wspólnika przez innych wspólników lub osoby trzecie
W przypadku dokonania zapłaty w terminie, kolejnym krokiem jest przejęcie udziałów wyłączonego wspólnika przez innych wspólników lub osoby trzecie. Oświadczenie osoby lub osób przejmujących udziały musi być złożone w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.
Konsekwencje wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o.
Jeśli opisane wyżej warunki zostaną spełnione, wyłączony wspólnik formalnie przestanie być udziałowcem spółki. Jego wyłączenie będzie miało skutek już od chwili doręczenia mu pozwu. Oznacza to np., że jeśli dzień dywidendy przypadał po dniu doręczenia pozwu, to wyłączony wspólnik musi zwrócić wypłaconą mu dywidendę. Przyjęcie wstecznego skutku wyłączenia wspólnika nie wpływa jednak na ważność czynności dokonanych w spółce z jego udziałem po dniu doręczenia pozwu. Przykładowo jeśli w toku procesu o wyłączenie wspólnika sąd nie zawiesił możliwości wykonywania przez niego praw udziałowych w spółce, głosy oddane przez wyłączonego wspólnika na zgromadzeniu wspólników, które odbyło się po dniu doręczenia pozwu, są ważne.
Podsumowanie
Proces sądowy w sprawie wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o. jest zazwyczaj trudny i długotrwały. Dlatego wystąpienie na drogę sądową należy traktować jako rozwiązanie ostateczne, po które można sięgnąć w przypadku, gdy uzdrowienie sytuacji w spółce przy pomocy innych środków okazało się niemożliwe. Nie można też zapominać, że uzyskanie prawomocnego wyroku to tylko część procedury wyłączenia wspólnika. Jeśli nie ma osoby, która po prawomocnym wyroku mogłaby odpłatnie przejąć udziały, należy zastanowić się, czy występowanie z powództwem ma sens. W razie bezskutecznej próby wyłączenia wspólnika będą mu bowiem przysługiwać roszczenia odszkodowawcze względem udziałowców, którzy go pozwali.
Nasza kancelaria oferuje kompleksowe doradztwo prawne w zakresie prawa spółek. Pomagamy zarówno na etapie przedprocesowym (w szczególności w trakcie negocjacji lub mediacji między wspólnikami), jak i w toku postępowań sądowych. Jeżeli potrzebują Państwo pomocy prawnej w związku z zaistniałą w spółce sytuacją uniemożliwiającą jej prawidłowe działanie, zapraszamy do kontaktu.
Partner w Szymała Zaremba Kancelaria Adwokatów i Radców Prawnych Sp. p. Wpisana na listę radców prawnych prowadzoną przez Okręgową Izbę Radców Prawnych we Wrocławiu. Posiada także uprawnienia doradcy podatkowego. Specjalizacje: prawo spółek i M&A, prawo kontraktów, prawo podatkowe. Zajmuje się również prowadzeniem mediacji w sporach między przedsiębiorcami.
✉ mz@szymalazaremba.pl