Instytucja wyłączenia sędziego w postępowaniu sądowoadministracyjnym uregulowana została w art. 18 – 22 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (dalej: p.p.s.a.). Wyłączenie sędziego od orzekania w danej sprawie jest przede wszystkim uzasadnione wyeliminowaniem jakichkolwiek wpływów, np. emocjonalnych, zawodowych, rodzinnych, które mogłyby zniekształcić obiektywizm w ocenie danej sprawy sądowej przez osobę wydającą werdykt. Wyłączenie sędziego z orzekania w danej sprawie może nastąpić albo z urzędu albo na wniosek strony postępowania.
Przesłanki wyłączenia sędziego z mocy ustawy – art. 18 p.p.s.a.
Przesłanki obligatoryjne wyłączenia sędziego w postępowaniu przed sądami administracyjnymi sąd administracyjny zobowiązany jest brać pod uwagę na każdym etapie postępowania sądowego. Z mocy samej ustawy sędzia jest wyłączony od orzekania w sprawie jeżeli:
1) jest stroną lub pozostaje z jedną z nich w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa lub obowiązki;
2) dotyczy ona jego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
3) dotyczy ona osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
4) był lub jest nadal pełnomocnikiem jednej ze stron;
5) świadczył usługi prawne na rzecz jednej ze stron lub jakiekolwiek inne usługi związane ze sprawą;
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jak też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
6a) dotyczących skargi na decyzję lub postanowienie rozstrzygające sprawę co do istoty wydanych w postępowaniu administracyjnym nadzwyczajnym, jeżeli w prowadzonym wcześniej postępowaniu sądowoadministracyjnym dotyczącym kontroli legalności decyzji albo postanowienia wydanych w postępowaniu administracyjnym zwyczajnym, brał udział w wydaniu wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie;
7) brał udział w rozstrzyganiu sprawy w organach administracji publicznej.
Wyłączenie sędziego w postępowaniu przed sądami administracyjnymi w zakresie kontroli decyzji wydanej w trybach nadzwyczajnych
Obecne brzmienie art. 18 § 1 pkt 6a p.p.s.a nie nasuwa już żadnych wątpliwości co do tego, że sędzia, który poprzednio orzekał w sprawie sądowej, dotyczącej decyzji podatkowej wydanej w trybie zwyczajnym w postępowaniu podatkowym, jest wyłączony z mocy ustawy od orzekania w sprawie dotyczącej sądowej kontroli decyzji wydanej w trybie nadzwyczajnym, dotyczącym tej samej sprawy podatkowej. Jest to wynikiem wyroku TK z 14.10.2008 r., SK 6/07:
Art. 18 § 1 pkt 6 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi w zakresie, w jakim pomija jako podstawę wyłączenia sędziego od udziału w orzekaniu w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania administracyjnego, jego wcześniejszy udział w orzekaniu w sprawie dotyczącej decyzji wydanej we wznawianym postępowaniu administracyjnym, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Wobec powyższego należy podzielić wątpliwości skarżącej co do orzekania tego samego sędziego w sprawie legalności decyzji o odmowie uchylenia, po wznowieniu postępowania, decyzji, którą wcześniej kontrolował w ramach “zwykłego” postępowania sądowoadministracyjnego.
Wyłączenie sędziego w postępowaniu sądowoadministracyjnym a związek z rozpoznawaną sprawą w przeszłości
Sędzia powinien zawiadomić sąd o zachodzącej podstawie swojego wyłączenia i wstrzymać się od udziału w sprawie (art. 21 p.p.s.a.). Sędzia sądu administracyjnego powinien złożyć wniosek o wyłącznie z orzekania w danej sprawie, wskazując przyczyny uzasadniające wyłączenie. Oczywiście wniosek sędziego nie wiąże sądu, który będzie go rozpoznawać.
Wyłączenie sędziego z uwagi na występowanie w sprawie jako pełnomocnik jednej ze stron postępowania – art. 18 § 1 pkt 4 p.p.s.a.
Związek sędziego z rozpoznawaną sprawą uzasadnia wyłączenie sędziego sądu administracyjnego również w przypadku, gdy nie brał on udziału w wydaniu zaskarżonej decyzji, ale reprezentował organ podatkowy w postępowaniu sądowoadministracyjnym, ze skargi podatnika na decyzję, która dotyczyła jednego z wcześniejszego z okresu rozliczeniowego objętego kontrolą podatkową albo kontrolą celno-skarbową. Np. kontrola podatkowa w zakresie rozliczeń z budżetem państwa w podatku od towarów i usług dotyczyła lat 2010-2012, w której wydano trzy decyzje w postępowaniu odwoławczym. Radca prawny, działając jako pełnomocnik organu podatkowego w postępowaniu sądowoadministracyjnym w sprawie ze skargi na decyzję za rok 2010, powołany został na urząd sędziego sądu administracyjnego i wyznaczony został do rozpoznania sprawy za rok 2012. Wówczas powinien on złożyć wniosek o wyłączenie go od rozpoznawania sprawy w postępowaniu przed sądem administracyjnym za rok 2012, gdyż sprawa podatkowa w postępowaniu podatkowym nie była ograniczona tylko do 2010 roku, ale dotyczyła również roku 2012 r., zaś w sprawie za 2010 występował jako pełnomocnik organu podatkowego.
Ponowna kontrola sądowa tej samej sprawy administracyjnej – art. 18 § 1 pkt 6a p.p.s.a.
Sędzia będzie wyłączony z mocy ustawy również wówczas, gdy wcześniej brał udział w rozpoznaniu skargi na decyzję wydaną w trybie “zwyczajnym”, a przedmiotem obecnej sprawy jest decyzja wydana w jednym z trybów nadzwyczajnych (stwierdzenie nieważności decyzji lub wznowienie postępowania). Podstawą prawną wyłączenia sędziego z tej przyczyny jest art. 18 ust. 6a p.p.s.a., który – jak już wyżej wspomniałem – dostosował przepisy ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi do wyroku TK z 14.10.2008 r., SK 6/07. Wobec zmiany art. 18 ust. 6a p.p.s.a. ustawą z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (zmiana weszła w życie 15 sierpnia 2015 r.) obecnie wyłączenie sędziego z mocy ustawy nie obejmuje już sytuacji, gdy sędzia ponownie rozpoznaje skargę na decyzję wydaną w trybie “zwyczajnym”, a wcześniej brał udział w wydaniu wyroku, którym uchylono decyzję wydaną w tej sprawie.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 29.09.2016 r., I SA/Lu 85/16
Aktualne stanowisko ustawodawcy, który ustawą z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. 2015.658) dokonał zmiany przepisu art. 18 § 1 pkt 6a p.p.s.a., ograniczając przesłanki wyłączenia sędziego z mocy samej ustawy. Jednym z celów tej zmiany było usprawnienie działalności orzeczniczej sądów i zabezpieczenie sprawnego niezagrożonego przewlekłością przebiegu postępowania. Zatem art. 18 § 1 pkt 6a p.p.s.a. dotyczy wyłącznie sytuacji, w której ten sam sędzia czy ci sami sędziowie brali udział w wydaniu wyroku kończącego postępowanie w sprawie kontroli legalności decyzji wydanej w zwyczajnym postępowaniu administracyjnym, a następnie nadzwyczajnym.
Udziału w wydaniu zaskarżonego orzeczenia – art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a.
Przepis art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. nie dotyczy sytuacji, w których ten sam sędzia orzeka ponownie w sprawie, w której uprzednio zapadł wyrok w pierwszej instancji uchylający decyzję i została wniesiona do sądu skarga na nową decyzję, wydaną po wyroku sądu administracyjnego. W takiej sytuacji wyrok uchylający decyzję administracyjna nie jest “zaskarżonym orzeczeniem” w rozumieniu art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. Z treści art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. wynika, że wyłączenie dotyczy sędziego, który brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało zaskarżone, a więc sędziego orzekającego w pierwszej instancji. Taki sędzia jest wyłączony w tej sprawie w wyższej instancji, a w wypadku uchylenia orzeczenia przez sąd wyższej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania również w niższej instancji. Pod pojęciem “zaskarżone orzeczenie” należy rozumieć wyłącznie orzeczenie wydawane przez sąd.
Wyłączenie sędziego w postępowaniu sądowoadministracyjnym na wniosek strony – art. 19 p.p.s.a.
Wyłączenie sędziego na wniosek strony może nastąpić jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie (art. 19 p.p.s.a.). Należy zauważyć, że do 5 grudnia 2006 r., art. 19 p.p.s.a. miał następujące brzmienie:
Niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 18, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli między nim a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 13 grudnia 2005 r., SK 53/04, uznając, że przepis art. 19 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi w zakresie, w jakim ogranicza przesłankę wyłączenia sędziego jedynie do stosunku osobistego, pomijając inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na ocenę bezstronności sędziego, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Wyrok TK skutkował zmianą art. 19 p.p.s.a. Obecnie przepis ten brzmi następująco:
Niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 18, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.
Wniosek o wyłączenie sędziego
Wyłączenie sędziego ma zapewnić obiektywizm sądu. Wniosek o wyłączenie sędziego nie powinien być traktowany jako możliwość eliminowania w postępowaniu sędziów, których strona uznaje za nieodpowiadających subiektywnemu pojmowaniu swoich interesów (np. postanowienie NSA z dnia 22 lutego 2008 r., II FZ 60/08). Typową sytuacją, która odnosi się do naruszenia subiektywnych interesów strony jest możliwość zaprezentowania w mającym zapaść wyroku przez sędziów niekorzystnej wykładani przepisów prawa. Wniosek o wyłączenie sędziego oparty wyłącznie na tego rodzaju argumentacji skazany będzie na niepowodzenie.
Postanowienie NSA z dnia 15.06.2011 r., II FZ 218/11:
Prognozowany przez stronę postępowania sądowoadministracyjnego kierunek wykładni prawa, który może przyjąć skład orzekający wojewódzkiego sądu administracyjnego, a zaprezentowany uprzednio w innej spawie, nie może być uznany za obiektywną przesłankę wyłączenia sędziego w trybie art. 19 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, gdyż taka subiektywna ocena nie podważa bezstronności sędziego, która ex definitione polega na niesprzyjaniu żadnej ze stron postępowania oraz podejściu w sposób tak samo otwarty i krytyczny do stanowisk obu ze stron. Strona kwestionująca przeprowadzoną w danej sprawie wykładnię prawa, czyli realizację przez dany skład orzekający wymogów sztuki prawa, dysponuje środkiem prawnym ochrony swoich interesów w postaci skargi kasacyjnej do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Instytucja wyłączenia sędziego służy natomiast zapewnieniu bezstronności postępowania sądowego, która może być wątpliwa nie na skutek przyjętego przez danego sędziego sposobu odczytywania prawa, ale pozamerytorycznych powodów sprzyjania jednej ze stron, którym może być np. osobisty związek z jedną ze stron.
Postanowienie NSA z dnia 2 lipca 2014 r., II OZ 648/14:
Niedopuszczalne jest formułowanie zarzutów o generalnym braku bezstronności danego sędziego w oderwaniu od specyfiki i okoliczności jednostkowej sprawy. Przesłanki będące podstawą wyłączenia sędziego powinny pozostawać w związku przyczynowym między ich wystąpieniem a powstaniem oceny sądu w taki sposób, że prawdopodobne jest, iż w tych okolicznościach sędzia może okazać się nieobiektywny.
Ze powyższym stanowiskiem NSA należy się w pełni zgodzić.
W postanowieniu z dnia 10.10.2008 r., IV SO/Wr 3/08, WSA we Wrocławiu stwierdził:
Zasadność wniosku o wyłączenie sędziego zależy od okoliczności faktycznych, jakie w każdym konkretnym przypadku mogą mieć wpływ na sposób prowadzenia postępowania przez sędziego. Nie wszystkie zatem stosunki osobiste między stroną lub jej przedstawicielem mogą uzasadniać wyłączenie sędziego od rozpatrywania sprawy, lecz tylko takie, które w oparciu o obiektywne okoliczności mogą wywoływać wątpliwości co do jego bezstronności.
Niewątpliwie o osobistym charakterze stosunku łączącego sędziego z jedną ze stron decyduje rodzaj jego emocjonalnego zaangażowania w odniesieniu do strony postępowania sądowego. Stosunek osobisty jest z zasady stosunkiem emocjonalnym lub też natury gospodarczej. Natomiast nie stanowi przesłanki określonej w art. 19 powołanej wyżej ustawy ocena pracy sędziego pod kątem ewentualnych popełnionych przez niego uchybień w zakresie stosowania przepisów prawa formalnego albo błędów w stosowaniu prawa materialnego, gdyż należy ona w ramach kontroli instancyjnej do sądu wyższej instancji.
Powyższy pogląd WSA we Wrocławiu należy w pełni podzielić. Przykładowo nie będzie dopuszczalne rozpoznawanie sprawy sądowoadministracyjnej przez sędziego, który był w przeszłości zatrudniony przez jedną ze stron postępowania sądowoadminstracyjnego, w której sprawie ma obecnie orzekać, zaś stosunek pracy został rozwiązany na tle konfliktu pomiędzy pracodawcą (obecnie stroną postępowania sądowoadministracyjnego) a pracownikiem.
Forma oraz wymogi formalne wniosku o wyłączenie sędziego
Wniosek o wyłączenie sędziego należy złożyć na piśmie lub ustnie do protokołu posiedzenia w sądzie, w którym sprawa się toczy, uprawdopodabniając przyczyny wyłączenia. Nie jest wymagane udowodnienie okoliczności uzasadniających wyłączenie sędziego, a wyłącznie ich uprawdopodobnienie. Wniosek powinien zawierać:
➤ wskazanie sędziego,
➤ podanie przyczyny uzasadniającej wyłączenie,
➤ powołanie okoliczności lub dowodów uprawdopodabniających istnienie tej przyczyny.
W przypadku niespełnienia wszystkich wymogów formalnych wniosku o wyłącznie sędziego sąd powinien wezwać stronę do uzupełnienia wniosku w terminie siedmiu dni pod rygorem pozostawienia go bez rozpoznania.
Postanowienie dotyczące wyłączenia sędziego sądu administracyjnego – art. 22 p.p.s.a.
O wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd administracyjny, w którym sprawa się toczy (art. 22 § 1 p.p.s.a.). Postanowienie wydaje sąd w składzie trzech sędziów, na posiedzeniu niejawnym, po złożeniu wyjaśnienia przez sędziego, którego wniosek dotyczy (art. 22 § 2 p.p.s.a.). Ponowny wniosek o wyłączenie sędziego niezawierający podstaw wyłączenia albo oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. Postanowienie wydaje sąd w składzie trzech sędziów, na posiedzeniu niejawnym (art. 22 § 4 p.p.s.a.).
Zaskarżalność postanowienia w sprawie wyłączenia sędziego w postępowaniu sądowoadministracyjnym
Postanowieniem zaskarżalnym zażaleniem do NSA jest wyłącznie postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego (art. 196 §1 pkt 6 p.p.s.a.). Postanowienie o wyłączeniu sędziego od rozpoznawania sprawy sądowoadministracyjnej jest niezaskarżalne.
✉ msz@szymalazaremba.pl
- Ewidencja IP Box - 12/04/2023
- Opłata od skargi kasacyjnej do NSA - 27/03/2023
- Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania podatkowe spółki z o.o. - 14/02/2023